Columns

Niet nadat

in: De Groene Amsterdammer 7 augustus 2004

Het Nederlands kent verschillende manieren om een bewering in zijn tegendeel te veranderen of te zeggen dat iets niet is. We gebruiken daar o.a het bijwoord niet voor. Heel  simpel.  Ik vind dat schilderij niet mooi betekent dat ik het lelijk vind. Ik kom niet, wil zeggen dat je me niet zult zien verschijnen. 

De ontkenning wordt ook vaak gebruikt om voorzichtig een positieve mening te geven. De Nederlander die iets slecht vindt, zegt dat in ronde woorden, maar als hij iets heel goed vindt, dan is ie niet zo recht voor zijn raap; hij draait erom heen en zegt: niet slecht, wat overigens niet  precies hetzelfde is als goed.

Kortom de Nederlander beheerst het instrument van de negatie of ontkenning, behalve dan in één geval, dat we aantreffen in het volgende citaat van de website van Theo van Gogh: "De zoveelste tirade volgt, overigens niet dan nadat meneer omstandig heeft uitgelegd dat " 't altijd is, of een derde over onze schouder meegluurt." ". Hier staat, een beetje anders geformuleerd dat die meneer eerst iets uitlegde en vervolgens een tirade afstak.

Maar wat te denken van deze zin uit De Volkskrant van 22 juni jl.: "Begin dit jaar besloot de 32-jarige Kroaat dat hij zou stoppen, maar niet nadat hij nog een keer op Wimbledon zou hebben gespeeld."  Aangezien niet nadat zoals iedere Nederlander weet 'voordat' betekent, net zoals niet achteruit 'vooruit' betekent, wordt hier beweerd dat onze Kroaat stopte voordat hij nog op W. gespeeld had. Dat zal vast niet de bedoeling zijn geweest, maar dat krijg je als een schrijver te veel stilistische pretenties heeft die hij niet kan waarmaken: hij overspeelt zijn pen.

Nog een voorbeeld uit Het Parool van 10 april jl.: "In 1985 nam hij ontslag, maar niet nadat hij eerst tientallen foto's van het complex mee naar huis had gesmokkeld."  Bedoeld is natuurlijk dat hij eerst de foto's smokkelde voordat hij ontslag nam.

Het lijkt erop dat de foutieve formatie niet nadat terrein wint. Wie zoekt (bijvoorbeeld met Google of in de elektronische krantenbank) komt de formulering in de Nederlandse kranten van het laatste half jaar 44 keer tegen: 3 keer correct (maar niet dan nadat),  41 keer fout (maar niet nadat)!! Toch verbazingwekkend bij professionele schrijvers die journalisten toch zijn.

De uitdrukking, dat wil zeggen de correcte, heeft iets intrigerends.  Als niet nadat 'voordat' betekent en niet dan nadat 'nadat' (zij het versterkt) dan heeft dat laatste iets weg van de wiskundige formule [min x min =  plus]. Of als bij woorden: niet onbelangrijk  =  belangrijk. Dat houdt dus in dat niet opgeheven wordt door een soort tweede ontkenning en dat is natuurlijk dan: [niet x dan   =  plus]. Kan dat zomaar? Ja, want er is evidentie voor dit impliciet ontkennende dan in andere constructies te vinden. Neem het werkwoord hoeven dat altijd een ontkenning vereist: ik hoef geen melk; je hoeft niet te komen; *je hoeft te komen is  ongrammaticaal. Met dat hoeven is ook de volgende zin mogelijk: hij fietste harder dan hij hoefde. Deze zin is correct. Hij moet dus een ontkenning bevatten. Het enige woord dat daarvoor in aanmerking komt  is  - aldus de conclusie van mijn collega Wim Klooster - het woord dan.   

Mijn conclusie is nu: de impliciete ontkenning dan maakt de uitdrukking niet dan nadat tot een logisch geheel, met de betekenis ‘nadat’ inclusief een dosis nadruk. En voor wie er moeite mee heeft, schrijf gewoon: pas nadat. Dat betekent namelijk precies hetzelfde, alleen klinkt het wat alledaagser.