Artikelen / over Jan Pieter Heije

De nieuwe koers van Dr. Heije

In 1841 verscheen de bundel Liederen en Zangen van Jan Pieter Heije. De bundel betekent een eerste stap in de richting van het 'functionele' dichterschap dat kenmerkend zou worden voor Heijes verdere schrijverswerk. Hij schreef talloze gedichten voor kinderen, die door bekende componisten op muziek zijn gezet. Het succes van Heijes kindergedichten is groot geweest, getuige de vele herdrukken. Jan Stroop ging op zoek naar verklaringen voor dit succes.

Toen Dr. J.P. Heije in 1843 zijn eerste bundeltje Kinderliederen publiceerde, was hij 34 jaar en vrijgezel. Het was niet zijn eerste dichterlijke activiteit. Heije schreef al gedichten toen hij student te Leiden was. Zijn oudste (gepubliceerde) pennenvrucht is Wapenkreet!, die als pamflet verscheen op 7 oktober 1830. Het is een gedicht dat oproept ten strijde te trekken tegen de Belgen, die eind augustus 1830 in opstand waren gekomen. Aan de Tiendaagse Veldtocht (2-12 augustus 1831) die daarop volgde, maar waaraan een periode van bijna tien maanden te velde (voornamelijk in Noord-Brabant) voorafging, werd ook deelgenomen door een afdeling vrijwilligers uit de Leidse studentenbevolking, de Leidsche Jagers. Heije was er een van. Gedurende deze periode, die duurde van november 1830 tot september 1831, heeft Heije de ruim voorhanden zijnde vrije tijd gebruikt om nog meer te schrijven, meestal verband houdende met de militaire operatie. Die verzen zijn gepubliceerd in de Leidsche Studentenalmanak van 1832.
Na zijn promotie in 1832 vestigde Heije zich als huisarts in Amsterdam, zijn geboortestad. Hij woonde in bij zijn ouders, eerst aan de Reguliersgracht, vervolgens aan de Prinsengracht. Ondanks zijn drukke medische praktijk, die al meteen in de aanvang ernstig verzwaard werd door de choleraepidemie, bleef Heije de letteren trouw, in het bijzonder als redacteur van de tijdschriften De Vriend des Vaderlands en De Muzen. Hij droeg aan die tijdschriften ook gedichten bij, maar zijn kracht lag meer op het terrein van het organiseren. Direct maar meestal indirect lieten zijn vrienden Potgieter, Drost en Bakhuizen van den Brink merken dat ze van Heijes dichterschap geen hoge dunk hadden. Aan dat dichterschap ontsproten verzen die dan wel in romantische stijl geschreven waren, maar ze misten het persoonlijke element en gingen vaak mank aan kreupele beeldspraak. Dat Heije zelf ook zo zijn twijfels had aan zijn poëtische vermogen, blijkt uit een brief van 2 november 1836 aan J.P. Hasebroek, waarin hij schrijft het besef te hebben voor de letterkunde verloren te zijn (Asselbergs, 1966, blz.111). Maar al eerder sprak hij in een brief aan Aernout Drost van 15 februari 1833, op relativerende wijze van zijn 'poetasterij' (De Waal 1918, 96).
Toch mocht hij in 1840 een erkenning als dichter beleven. Hij kwam als winnaar uit de bus van de prijsvraag van de Hollandsche Maatschappij van Fraaije Kunsten en Wetenschappen. Die prijsvraag was uitgeschreven op verzoek van de Maatschappij ter Bevordering der Toonkunst. Toonkunst was namelijk tot het inzicht gekomen dat er in Nederland een ernstig gebrek was aan teksten die voor componisten aantrekkelijk waren om op muziek te zetten. Aan de eisen die men stelde, voldeden overigens ook niet alle 'stukjes' van de winnende bundel, maar een groot aantal toch wel. Heije kreeg de gouden penning. De bundel Liederen en Zangen werd het jaar daarop uitgegeven en ging gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw een grote rol spelen in componerend Nederland.
De teksten uit Liederen en Zangen werden geschreven met de bedoeling dat ze geschikt zouden zijn om te becomponeren. De bundel betekent een eerste stap in de richting van het 'functionele' dichterschap dat kenmerkend zou worden voor Heijes verdere schrijverswerk. Dat het steeds meer die kant op zou gaan was ook al te merken door zijn medewerking aan de Enkhuizer Almanak. Heije leverde al regelmatig gedichten aan de vele almanakken die de negentiende eeuw kende. Dat was niets bijzonders; velen en niet de minsten deden dat. Maar de teksten die Heije vanaf 1838 in de Enkhuizer Almanak begon te publiceren, verschilden van zijn verzen in andere almanakken. Het waren nu geen waardevrije, lyrische ontboezemingen van (quasi-)persoonlijke aard of historische taferelen, maar versjes met een moralistische strekking. Ze waren bedoeld voor volwassen lezers uit het 'volk'. Een van de bekendste is Twee Voerlui, waarvan de eerste regel hier naar de eerste druk (1846), én correct, geciteerd wordt: 'Een karretje op een zandweg reed' (Zoals er nog een tweede karretje-met-voerman is, dat op een rotspad reed). Heije publiceerde niet alleen in de Enkhuizer Almanak, hij was vanaf 1841 op eigen initiatief ook de redacteur van het katern in die almanak dat de Maatschappij tot Nut van het Algemeen mocht vullen.

'Liederen' en gedichten voor kinderen
Dat Heije inderdaad de steven gewend had, werd goed duidelijk toen, hij, die daarvoor nooit iets voor kinderen geschreven had, in 1843 naar buitenkwam met zijn bundeltje Kinderliederen. Het bundeltje, op A5 formaat en tellende 27 pagina's, bevat twaalf liederen. Heije zou zijn gedichten voor kinderen meestal 'liederen' noemen, maar in dit geval droegen ze die naam met dubbel recht, want de teksten waren op muziek gezet en nog wel door de belangrijkste componisten uit die tijd: Ten Cate, Smits, Koning en Viotta. Twee liederen ervan worden nog altijd gekend, via hun eerste regel: 'Klein vogelijn op groene tak' (muziek van Smits) en 'Zie, de maan schijnt door de bomen' (muziek van Viotta). Iedere componist had drie teksten voor zijn rekening genomen. Het zijn zettingen voor 2 à 3 zangstemmen en dat roept de vraag op voor wie ze bestemd waren, want meerstemmig zingen vereist kundiger onderwijzers dan er aan de gemiddelde lagere school verbonden waren. Toch wijst de door uitgever geboden korting bij afname van grotere aantallen (25-tallen) op een beoogde grote verspreiding, dus toch onder scholen.
De namen van de componisten zeggen ons weinig meer, behalve misschien die van Viotta, naar hem is tenslotte in Amsterdam ook een straat vernoemd. Maar ze bekleedden wel alle vier belangrijke functies in het Nederlandse muziekleven, dat op het hoogste niveau georganiseerd was in de Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst. Van die Maatschappij was Heije, sedert 1842 hoofdbestuurslid. Dat verklaart ook waarom hij zo gemakkelijk componisten voor zijn teksten wist te interesseren. Omgekeerd, componisten die wat gedaan wilden krijgen, moesten altijd bij Heije te biecht. Het kost moeite om bij de vele activiteiten en successen van Heije niet aan belangenverstrengeling te denken, zij het dat die hem nooit financieel gewin opgeleverd heeft. Heijes Kinderliederen kwamen niet zomaar uit de lucht vallen. Ze passen namelijk helemaal in de geest van de Maatschappij tot Nut van het Algemeen, zoals die bijvoorbeeld spreekt uit het voorstel (1839) van het Departement Rotterdam om te komen tot 'Eene Verzameling van kleine gedichten in den geest en de bedoeling van de Kleine Gedichten voor kinderen, van wijlen den Heer van Alphen, doch bepaaldelijk ingerigt naar de behoefte en de omstandigheden van kinderen van minvermogende en behoeftige ouders.' (Asselbergs, 1966, blz.157). Deze geest was ook over Heije vaardig geworden: vandaar zijn bestuursfunctie bij de Nutsvolks-zangschool te Amsterdam. En van het een kwam het ander.
Na het eerste bundeltje Kinderliederen volgde in 1844 een tweede en het jaar daarop nummer drie. Ook deze twee bevatten elk twaalf liederen, waarvan er telkens weer drie door één componist getoonzet waren. Het niveau van de deelnemende componisten werd inmiddels steeds hoger, zeker die van de tweede bundel: het waren Van Bree, Wilms, Bertelman (de toonzetter van o.a. ''t Verdwaalde lam') en Verhulst, waarvan de eerste en de laatste de belangrijkste componisten van de eerste helft van de negentiende eeuw genoemd kunnen worden. Aan de derde bundel werkten mee: Bastiaans, Broekhuijzen Jr., Craeyvanger en Van der Wulp (hij schreef de muziek bij 'Van zeven kikkertjes'). Daarmee had Heije het grootste deel van toondichtend Nederland wel zo ongeveer ingeschakeld. De afzonderlijke bundeltjes hebben een aantal herdrukken beleefd, respectievelijk zes, vijf en drie, in 1845 verschenen ze in één band. Van 1847 dateert de uitgave zonder de zangwijzen, die zes drukken haalde.
In 1844 schreef de Maatschappij tot Nut van het Algemeen een prijsvraag uit voor een bundel kindergedichten. Het is hetzelfde jaar als waarin Heije hoofdbestuurder-secretaris van die Maatschappij geworden was. Heel goed mogelijk dus dat die prijsvraag vooral op zijn initiatief tot stand was gekomen; het ontbrak Heije zelden aan initiatieven. Er kwamen veertien inzendingen binnen. Winnaar werd de bundel Kindergedichten en die bleek van Heije te zijn! De prijs, wederom een gouden erepenning, was eerlijk verdiend, naar we moeten aannemen, want de inzending gebeurde zoals gebruikelijk, anoniem en onder motto. De bundel werd in 1847 door het Nut uitgegeven, met een voorwoord van de voorzitter, P .van Hees. Daarin verloochent het Nut zich niet als de voorzitter namens de Maatschappij de kinderen laat weten dat ze hoopt en verwacht 'dat gij de lessen en wenken, die erin voorkomen, uw leven lang ter harte zult nemen.' (Van Dort-Slijper, 1966, blz. 12). Naar inhoud verschillen de Kindergedichten niet van de eerdere Kinderliederen; een belangrijk verschil is dat de Kindergedichten geen zangwijzen hebben, reden wellicht waarom Heije ze 'gedichten' noemt. De bundel is acht keer herdrukt.
Het ontbreken van zangwijzen werd overigens ruimschoots goedgemaakt doordat Johannes Verhulst een groot aantal (29 van de 40) teksten uit de bundel Kindergedichten gebruikt heeft voor zijn liederencyclus, Kinderleven, Opus 30.

Volksdichter
In 1845 verschijnt als publicatie van de Maatschappij tot Nut van het Algemeen Handleiding en schoolboek voor het Volks-zangonderwijs door Wilhelmus Smits. Smits was directeur van de volkszangschool te Amsterdam en had daar zijn methode al drie jaar uitgeprobeerd voordat hij die op schrift stelde. De volkszangschool was in 1841 opgericht door de twee Amsterdamse Departementen (waarvan Heije secretaris was) met het doel kinderen en ouderen uit de lagere klassen gratis zangonderricht te geven. Heije was met Smits' methode en de bereikte resultaten zeer ingenomen. Hij heeft Smits dan ook aangemoedigd de Handleiding te schrijven. Smits op zijn beurt blijkt voor alle liedjes, canons, koren en oefeningen de 'lieve teksten' van Heije te hebben gebruikt. Smits is niet zuinig met zijn lof: 'Uw bijna eenig talent als Volksdichter, dat het genie van onze Nederlandsche komponisten heeft ontvonkt....' (Smits, 1865, IV). Die teksten heef Heije waarschijnlijk deels speciaal voor de handleiding geschreven. Een aantal was in elk geval nog niet eerder gepubliceerd; ze behoren vrijwel allemaal tot de categorie die hij 'kinderliederen' noemde. Enkele liedteksten waren wel al eerder verschenen, namelijk in de drie bundeltjes Kinderliederen.
Dat Heije door Smits volksdichter werd genoemd, dankt hij onder andere aan de bijdragen die hij gedurende enkele jaren leverde aan de Enkhuizer Almanak, maar dat hij componisten aan het schrijven zette, moet wel te maken hebben met de verschijning vanaf 1843 van die bundeltjes Kinderliederen, waaraan immers twaalf componisten hadden meegewerkt.
Ondertussen had Heije een nieuw genre ontdekt dat dienstbaar gemaakt kon worden aan zijn ijveren voor 'volksbeschaving', in het bijzonder het opvoeden van kinderen: het sprookje. En zo verscheen in 1846 bij Van Heteren in Amsterdam Sprookjes uit de oude doos / op rijm gebragt door J.P. Heije. Het waren er vier: Asschepoester, Roodkapje, De gelaarsde kat en Klein duimpje. Op rijm gebracht wil hier ook zeggen: aangepast aan de Nederlandse samenleving, door bijvoorbeeld de gelaarsde kat te vervormen tot een 'echt Hollandschen Kater, zijn Meester tot een echt Hollandschen jongen'.
De gelaarsde kat is later, in 1867, nog eens opnieuw en apart door G.L. Funke te Amsterdam uitgegeven; apart ook in de zin 'heel apart' verluchtigd volgens de nieuwste illustratietechnieken: Etsphotogrammen door Hein J. Burgers. Photolithographie van A.Kroon, volgens de vinding van Mr. E.J. Asser. Van Heijes tekst was weer een Duitse vertaling bijgevoegd van Henriëtte Heinze-Berg.
Twee jaar eerder was een dergelijke uitgave, met net zulke illustraties en een Duitse vertaling, verschenen van het sprookje Asschepoester.
In 1852 verscheen nog weer een bundel, Nieuwe Kinderliederen veertig gedichtjes, zonder zangwijzen, ondanks de betiteling 'liederen'. Het is de laatste in zijn soort. Er volgt alleen in 1861 nog de verzamelbundel Al de kinderliederen, die de drie bundeltjes uit 1843-1845 bevat, de bundel van het Nut (1847) en de Nieuwe Kinderliederen (1852). Maar de herdrukken van alle bundels, de aparte zowel als de verzamelde, gingen gewoon door, ook nog lang na Heijes dood in 1876.
Het is opmerkelijk dat Heije stopte met het schrijven van kindergedichten juist toen hij in 1851 zelf vader geworden was. Het vaderschap zou zijn kijk op kinderen aanzienlijk in natuurlijke zin hebben kunnen veranderen, want als er iets is wat opvalt en soms stoorde in zijn kinderliederen, was het de wijze waarop hij kinderen benaderde: als een buitenstaander, een oudere ongetrouwde oom (wat hij ook was). Dat belerende en moraliserende bleef overigens in de liederen meestal beperkt tot de laatste strofe. Heije is een stuk genietbaarder zónder zijn laatste strofes. Typerend voor zijn toon is ook het voorwoord Aan de kinderen!, in de verzamelbundel uit 1861, dat als gebruikelijk, gedateerd is op zijn verjaardag 1 maart, en dat aldus eindigt:

(...) en nu: doe uw best, om t'elken dag liever, flinker, knapper, braver, zachtmoediger en blijmoediger te worden, óók (zoo 'k hoop) door 't véél lezen en zingen van deze Versjes en Liedjes: en ontvang, als ge zóó zijt of worden wilt, en zóó aan mij denkt, in gedachten een kus en een hand, en een hand en een kus van uw vriend Dr. Heije.

Wat pikt er tegen 't vensterglas,
Alsof het vroeg: "doe open?"
Zoo 't eens die kleine vogel was...
Die 'k op de plaats zag loopen!
Och ja! daar zit hij, koud en stram;
Hoe sjilpt hij om wat eten...
Och, dat ik nu mijn boterham
Maar niet had opgegeten!

Of had ik al de krummels maar,
Die moeder weg moest vegen,
Dan was het arme diertje klaar
en stond ik niet verlegen! -
Och, Moeder! Help mij uit den nood...
En 'k zal het nooit vergeten,
Dat ook geen krummeltje van brood
Mag worden weggesmeten.

Wie graag sterk wil zijn en groot,
Groeijen wil ter degen,
Loop' maar met zijn hoofdje bloot
In den zoelen regen!
Wees niet angstig voor een spat,
Frisch er in gesprongen,
Vrees niet voor een drop of wat,
Dreumes van een jongen!

Zie de blômmetjes maar aan,
Hoe ze 't buitje drinken!
Kijk maar goed, hoe op de blaân
Al die druppels blinken!
In dat lekkre, zoele nat
Ligt des hemels zegen,
Daarom, dreumes! rep je wat,
Loop 'reis in den regen!

Heije J. P.:
• 1843 Kinderliederen. Eerste bundel (met [meerstemmige] zangwijzen). Amsterdam, P.N. van Kampen (herdrukken: 1845, 1850, 1854, 1869 en 1877).
• 1844 Kinderliederen. Tweede bundel (met [meerstemmige] zangwijzen). Amsterdam, P.N. van Kampen (2e druk 1847, herdrukken in1851,1870,1882) .
• 1845 Kinderliederen. Derde bundel (met [meerstemmige] zangwijzen). Amsterdam, P.N. van Kampen (samengevoegd met de twee eerdere deeltjes; herdrukken1852, 1870).
• 1846 Sprookjes uit de oude doos. Op rijm gebragt door J.P. Heije. Amsterdam, J.H. & G. van Heteren; 1846 1847.
• 1847 Kindergedichten. Bekroond en uitgegeven door de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. Leiden, D. du Mortier & Zn. (herdrukken 1849, 1861.... 9de druk 1884).
• 1847 Kinderliederen. (zonder zangwijzen). Amsterdam, P.N. van Kampen (herdrukken 1860, 1862, 1870, 1882, 1893)
• 1852 Kinderliederen: I. Dauw; II. Haantje; III. Bloemen en vogels; IV. Voorzigtig; V. Zwaantje; VI. Ooijevaar, in: De Gids dl. I, blz. 359-364. [met een noot waaruit blijkt dat dit een voorpublicatie is uit Nieuwe kinderliederen]
• 1852 Nieuwe Kinderliederen (zonder zangwijzen). Amsterdam, P.N. van Kampen (herdrukken: 1867, 1868, 1876, 1890).
• 1852 (idem, voor schoolgebruik)
• 1854 Kinderliederen en nieuwe kinderliederen. Uitgave met plaatjes. Amsterdam, P.N. van Kampen.
• 1861 Al de Kinderliederen. Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon.
• 1862 Kinderliederen. (zonder zangwijzen). 2e druk. Amsterdam, P.N. van Kampen.
• 1865 Asschepoester : een sprookje uit de oude doos . Op rijm gebragt door J.P. Heije (enz.......) Amsterdam, J.H. & G. van Heteren.
• 1867 Kinderen. Een dichterlijke krans; [twee delen: 'de kinderen en het volk; eene bloemlezing' en een verzameling recensies van anderen en vertalingen, met inleiding van H.; zeer instructief en bruikbaar; fraai geïllustreerd, met etsphotogrammen van Hein J. Burgers.]. Amsterdam, P.N. van Kampen.
• 1867 De gelaarsde kat = (Der gestiefelte Kater): een sprookje uit de oude doos. Op rijm gebragt door J.P. Heije (enz......). Amsterdam, G.L. Funke.
• 1874 ((Al de) Kinderliederen (met gekleurde plaatjes). Amsterdam, P.N. van Kampen & Zn.) (herdrukken: 1887, 1907).

• Asselbergs, A.J.M.,
  Dr. Jan Pieter Heije of De Kunst en het Leven, diss. Utrecht, 1966.
• Busken Huet,
  C., Litterarische Fantasien en kritieken, deel 8, blz.18-22.
• Dijk 1993, M. van,
  'Sporen van een beschavingsoffensief; De stichtelijke toon en het profane Nederlandse lied van de achttiende en negentiende eeuw'. In Volkskundig Bulletin 19, blz. 182-207 Dort-Slijper, M. van, Jan Pieter Heije als dichter van kinderliederen. Doctoraalscriptie, UvA, [1966].
• Gorter 1868, S.,
  recensie van De gelaarsde kat = (Der gestiefelte Kater): een sprookje uit de oude doos. Op rijm gebragt door J.P. Heije (enz......). In De Gids 20, deel 4, 177-187.
• Smits, W,
  Handleiding en schoolboek voor het volks-zangonderwijs. Amsterdam, P.N. van Kampen, 1845-1850 (ik citeer uit herdrukken).
• Waal 1918, J.M. de,
  'Briefwisseling van Aernout Drost met Potgieter en Heye'. In Tijdschrift voor Nederlandsche taal- en letterkunde 37, 81-151.
• Wirth,
  L.J.Th., Een eeuw kinderpoëzie 1778-1878. Dissertatie Groningen, 1925.